دانلود تحقیق رشته علوم اجتماعی

نظریه های جامعه شناسی اخلاق

 
 
 
 
 
 
مقدمه
نظریه های جامعه شناختی، اخلاق را پدیده ای اجتماعی می-بینند و طبیعی است که در تبیین آن بر جامعه و عوامل اجتماعی تأکید کنند، ولی از آنجا که اخلاق خود پدیده ای چندبعدی و منتشر است که به  صورت های مختلفی نمودار می-شود، جامعه شناسان نیز وجوه متفاوتی از آن را برجسته می بینند. البته زمینه های وجودی و معرفتی متفاوت جامعه-شناسان نیز در اتخاذ رویکردهای متفاوت به اخلاق دخیل-اند. در میان نظریه های جامعه شناختی می توان سه رویکرد عاطفه گرایی، مادی ـ معیشتی و عقلانی را رصد نمود.    
 
 
2-3-2- 1- عاطفه گرایی
2-3-2-1-1-اخلاق به مثابه امر قدسی
دورکیم از محدود جامعه شناسانی است که به طور مستقل دربارۀ اخلاق اندیشیده و نوشته است. هدف او تأسیس علم اخلاق برای جوامعی است که از دنیای گذشته و اخلاقیات آن بریده است و باید با اخلاقیات جدید سر و سامان یابد. این علم می گوید، جوامع جدید، اخلاق خاص خویش را پدید     می آورند، همچنانکه جوامع گذشته، اخلاق خاص خود را پدید آوردند.
     از نگاه دورکیم هر نظام اخلاقی یک دستگاه قواعد رفتار است و قواعد اخلاقی نیز انواعی دارد: اخلاق روزمره، اخلاق حرفه ای، اخلاق مدنی، اخلاق قراردادی. اما همۀ فنون قاعده هایی دارند که چگونگی رفتار را مشخص می-کنند. پس قواعد اخلاقی چه تفاوتی با قواعد دیگر دارند؟ دورکیم با پیروی از کانت پاسخ می دهد که قواعد اخلاقی الزام آورند، ولی او می خواهد تبیینی علمی و تجربی از اخلاق ارائه کند و البته برخلاف ادعای کانت، مدعی است مفهوم تکلیف به تنهایی تمامی معنای اخلاق را پوشش نمی-دهد و برای کامل کردن آن باید علاوه بر تکلیف، مطبوعیت یا دلپذیری را نیز به آن افزود. پس وجه صوری اخلاق همان تکلیف و الزام کانت است و وجه محتوایی آن دلپذیری است. عقل و عاطفه با هم، امر اخلاقی را شکل می-دهند.
         دلپذیری عمل، انسان را به سوی خویش می کشد، ولی عمل اخلاقی به گونه ای است که فرد نمی تواند بدون سختی و بی آنکه اجباری بر خویش وارد آورد آن را انجام دهد. عمل اخلاقی بدون اعمال اجبار و فشار بر طبیعت فرد، ممکن نمی شود. چگونه این دو جنبۀ متناقض ـ اجبار و دلپذیری ـ در مفهوم اخلاق جمع می شوند؟ 
 
  دورکیم برای تشخیص قواعد اخلاقی از قواعد دیگر به پیامدهای تخطی از قواعد توجه می دهد. اصولاً تخطی از قواعد، دو دسته پیامد یا نتیجه به همراه دارد: 
1) دسته ای از پیامدها به صورت تکوینی و مکانیکی، نتیجۀ عمل تخلف از قاعده اند. اگر بهداشت را رعایت نکنیم مریض می شویم. 
2) در دستۀ دیگر میان عمل و نتیجۀ آن، این پیوند تکوینی وجود ندارد. این نوع پیامد، نتیجۀ تکوینی و طبیعی خود عمل نیست، بلکه پاداشی است که به عمل داده می شود.
 
     «تعیین پاداش به ویژگی های کنش بستگی ندارد، بلکه در رابطه با ناهمسازی رفتار با قاعدۀ   نهی کننده آن  است. وجود قاعده و رابطه ای که عمل با آن دارد، تعیین کنندۀ پاداش است. بنابراین      آدم کشی در زمان جنگ بد نیست. بدین ترتیب، مفهوم ژرف تری از پاداش به دست می آید. پاداش از محتوای عمل بر نمی خیزد، بلکه ناشی از عدم انطباق و ناهمسازی عمل با قاعده ای-است که از پیش نهاده شده است. ما تنها به این دلیل ساده که قواعدی اعمالی را منع می کنند، مراقبیم که آن اعمال را انجام ندهیم. تکلیف همان خصلت اجباری اعمالی است که با قواعد اخلاقی سازگارند.»(دورکیم،1360: 58 )
 
      تکلیف و اجبار ما را به ناکافی بودن اخلاق فایده-گرایی آگاه می کند. اصولاً دورکیم فایده گرایی را اخلاق نمی دانست و از این رو متولیان و مروجان آن، مورد انتقاد جدی او بودند. به  ویژه دورکیم از این نظر با آنان مشکل داشت که آن را تنها اخلاق ممکن برای جهان دنیوی جدید می دانستند. منازعۀ دورکیم با این نحله در تمامی آثار او بازگو شده است.
     دلپذیری، نیز نابسندگی تبیین کانت و وظیفه گرایی را به ما نشان می دهد. دورکیم در اخلاق، برای عاطفه و احساسات ناعقلانی سهمی چاره ناپذیر قائل می شود؛ تمایلاتی که کانت از ابتنای اخلاق بر آنها به شدت احتراز می کرد و اتفاقاً اشتباه گذشتگان را در همین نکته می دید.
 
     رابطۀ این دو عنصر(تکلیف و دلپذیری) برحسب زمان تغییر می کند. در هر دوره ای، سهم هر کدام کم یا زیاد می شود. رابطۀ میان آنها در یک دوره معین نیز از فردی به فردی متفاوت است. برای بعضی افراد، عمل اخلاقی دلپذیر است و بعضی افراد، حس قاعده یابی دارند و در تکاپوی یافتن امر و فرمان اند. هر فرد، اخلاق مشترک را به شیوه خود بیان می کند و تحت تأثیر محیط، تعلیم و تربیت و میراث اخلاقی، قواعد اخلاقی را از روزنۀ ویژه ای می بیند. 
 
   دورکیم برای تشریح نظر خود به یک مقایسه روی می-آورد و مفهوم «اخلاق» را با مفهوم «مقدس» مقایسه می-کند. از نظر تاریخی رابطۀ خویشاوندی آنها را توضیح می-دهد. مفهوم مقدس دو ویژگی دارد: چیز مقدس، هم حرمت دارد و ما را از خود دور می کند و هم مورد عشق و خواست ماست. این همان احساس دوگانه ای است که متناقض می-نماید. شخصیت انسانی نیز با همین جنبۀ دوگانه، به ما عرضه می گردد. هنگامی که این شخصیت از آن دیگری است، القا کنندۀ گونه ای احساس مذهبی در ماست که با ما فاصله دارد. چنانکه گویی این شخصیت با هاله ای از تقدس که جداکنندۀ او از دیگر چیزهاست احاطه شده است، ولی در عین حال این شخصیت مورد علاقه و گرایش ماست و تلاش-های ما در راستای تکامل آن است؛ آرمانی است که می-کوشیم به کامل ترین وجهی که در توان ماست، آن را محقق کنیم.
 
      «اگر زندگی اخلاقی را با حیات مذهبی مقایسه نکنیم دریافت آن بسیار دشوار خواهد شد. طیّ سده ها، حیات اخلاقی و زندگی دینی پیوندهای تنگاتنگی با یکدیگر داشته و حتی یکسره با هم در آمیخته  اند و حتی امروزه ناگزیریم بپذیریم که این پیوند نزدیک در اکثریت آگاهی-ها پایدار مانده است. بنابراین، پیداست که حیات اخلاقی نتوانسته و هرگز نخواهد توانست خویشتن را از کلیه خصلت های مشترکش با حیات دینی بی نیاز سازد. پس باید چیزی از دین در اخلاق و چیزی از اخلاق در دین وجود داشته باشد و عملاً حیات اخلاقی کنونی سراپا انباشته از دین گرایی است. البته این بنیاد مذهبی تغییر می کند. مسلم است که این دین گرایی اخلاقی گرایش دارد که کاملاً از دین گرایی خداشناسانه جدا و متمایز گردد.»(دورکیم،1360 :67)
دورکیم از مقایسۀ امر مقدس و اخلاق نتیجه می گیرد که ریشۀ امر اخلاقی را باید در امر مقدس جستجو کرد. حکمروا بودن قواعد اخلاقی و بی نیاز بودن آنها از کنترل بیرونی ناشی از همین امر است.  
      دورکیم برداشت ذهنی عالمان و فیلسوفان اخلاق را نقد و طرد می کند و تبیینی علمی را جایگزین آن می سازد. باید دید، این تبیینِ بدیل، چگونه است؟
     نخستین اصل موضوعۀ دورکیم این است که مخاطب تکالیف اخلاقی، موجودات آگاه یا انسان‌ها هستند و هر عملی تنها می تواند دو هدف داشته باشد: خود فرد یا دیگرانی جز او!
 
 
 
 
 
 
 
فهرست مطالب
نظریه های جامعه شناسی اخلاق 1
2-3-2- نظریه های جامعه شناسی 1
2-3-2- 1- عاطفه گرایی 2
2-3-2-1-1-اخلاق به مثابه امر قدسی 2
2-3-2-1-2- اخلاق، مرز میان کنشهای عقلانی و غیر عقلانی 16
2-3-2-1-3- اخلاق به مثابه عاطفه تعمیمیافته 27
2-3-3- 2- منفعت گرایی(مادی معیشتی) 38
پیشینه پژوهش 51
2-3-5- چارچوب نظری 63
2-3-5- 1-  مدل نظری 89
6-1- فهرست منابع 92